Muziek in een Notendop #23: Wat is een sonate?

Wat is een sonate?

Een sonate is zowel een muziekstuk als een muziekvórm. Het woord komt van het Latijnse 'sonare', wat 'klinken' betekent. Zie het als een soort contrast met 'cantare', oftewel, zingen. Natuurlijk is zingen fijn, maar vanaf de zestiende eeuw werd instrumentale muziek steeds belangrijker. Je bleek net zo interessant en virtuoos te kunnen musiceren op een instrument anders dan je stem. Voilà: de sonate als muziekstuk.

Een instrumentaal stuk met vaak een vaste opbouw dat bestaat uit meerdere delen. Een compacte sonate wordt ook wel sonatina of sonatine genoemd. De sonate ontstond in het zeventiende-eeuwse Italië - aanvankelijk als één doorlopende medley van korte mopjes, daarna als muziekstuk uit meerdere op zichzelf staande, langere delen. In de Barok bestonden er verschillende smaakjes naast elkaar. De sonata da camera, de kamersonate, was gericht op dansvermaak. De sonata da chiesa, kerksonate, was vromer van aard. Dan had je nog de triosonate, voor twee melodie-instrumenten plus basso continuo. En als je niemand had die mee wilde doen, dan kon je ook doe-het-zelven met bijvoorbeeld Bach, die sonates voor viool solo schreef.

De sonate werd gecomponeerd voor één instrument, één instrument met pianobegeleiding, of twee instrumenten met begeleiding. De sonate als solostuk met een vaste vorm, die ergens wel op de symfonie leek. Met name de pianosonates van Mozart (Alla Turca), Haydn en Beethoven (Mondschein) waren populair. In de Romantiek was de zaak inmiddels vierdelig. En bij sonateschrijvers als Chopin, Brahms en Robert Schumann zie je dan de indeling snel - langzaam - scherzo of menuet en finale, weer snel.

Eén deel van een muziekstuk kan dan geschreven zijn in die sonatevorm. Grofweg A-B-A'. Dat accent bij die tweede A duidt een klein verschil aan. Je begint en eindigt dus met vergelijkbare klanken, met een contrasterend deel in het midden. Een muzikale tosti dus, met de kaas in het midden. Die kaas geeft smaak aan de tosti en dat werkt muzikaal net zo. Het A-deel bevat de expositie, de componist heeft een leuk idee en dropt dat in onze oren. Dat idee wordt in het B-deel prettig uitgewoond en soms voorzien van totaal nieuwe invallen. Dit deel heet de doorwerking. Maar op een gegeven moment wil je weer naar huis, naar die andere boterham van de tosti. Dus volgt op B weer A, de reprise, waarin de leuke ideeën uit het begin vaak in een compactere vorm weer terugkomen. Deze vorm vind je bij Scarlatti (die er ruim 500 schreef) en later ook bij Haydn en Mozart. Waarbij A-B-A werd verfijnd tot A1-A2-B-A1'-A2'.

Beethoven kreeg het heet boven van een te strikte indeling en mocht af en toe prettig afwijken. En hoe ouder hij werd, hoe minder oren hij had naar sonateschema's. Best verfrissend eigenlijk, om een sonate te eindigen met een fuga, zoals hij in opus 110 doet. Ook Chopin, Liszt en Brahms weken af met vijfdelige sonates, langere sonates en sonates met delen die in elkaar overliepen. Natuurlijk heb je d'r ook bij die zo nodig moeten overdrijven. Charles Ives kwam met zijn Concord Sonata, z'n twee pianosonate, met een speelduur van 45 minuten tot een uur.

Muziek uit deze aflevering:

Beluister via Spotify de muziek uit alle afleveringen van Muziek in een Notendop.

Home Muziek in een Notendop