Jörg Widmann

Vroeg begin

Op zijn tienerkamer hangen geen posters van Bon Jovi, Queen, Blondie of Nena’s Neunundneunzig Luftballons, maar portretten van de immer perfectionistische componist/dirigent Pierre Boulez en de ogenschijnlijk moeiteloos vernieuwende jazztrompettist Miles Davis. En plaatjes van vrouwelijk schoon ook hoor! – voegt hij graag aan toe, als je hem ernaar vraagt. En hij voetbalt. Een naar voren strevende middenvelder. Op z’n twaalfde gaat hij met zijn lijfinstrument op tournee naar Japan, en op zijn vijftiende schrijft hij zijn eerste kameropera, met wat hulp van niemand minder dan de muziekdramaspecialist Hans Werner Henze. Zijn rapportcijfers voor de ‘gewone’ schoolvakken moeten er maar even aan geloven.

Klarinettist, componist, dirigent en docent

Jörg Widmann, in 1973 geboren in München, heeft niet alleen een glansrijke carrière als klarinettist, hij dirigeert ook. En hij geldt als een van de meest vooraanstaande Duitse componisten van nu. De prijzenkast voor zijn werk als klarinettist en componist is al uitzonderlijk vol.

Widmanns werkenlijst omvat tientallen orkestcomposities en soloconcerten, en muziektheaterwerken als Das Gesicht im Spiegel (2003), Am Anfang (2009), Babylon (2012) en het theatrale oratorium ARCHE (2017). Zijn orkestwerk Con brio – een enerverende stijlcollage als hommage aan Beethoven, een componist hij zeer bewondert – wordt in 2008 in première gebracht door Mariss Jansons en heeft inmiddels bij ruim zestig dirigenten op de lessenaar gestaan. Het is een van de meest uitgevoerde orkestwerken uit deze eeuw, aldus The New York Times in 2020.

Widmann speelt bovendien graag kamermuziek, met Daniel Barenboim, Tabea Zimmermann, Heinz Holliger, András Schiff, Kim Kashkashian en Hélène Grimaud bijvoorbeeld, en schrijft ook vele werken voor kleine bezetting. Vijf van zijn nu al tien strijkkwartetten zijn door Beethoven geïnspireerd. Bij het schrijven ervan ging hij “met Beethoven naar bed en stond ermee op”. “Het uiteindelijke resultaat kan (…) mijlenver van het origineel af staan. Een stijlkopie maken zou artistiek zonder waarde zijn, het is mijn taak als componist om iets nieuws te creëren. Met Beethoven terugkijken, nostalgisch te werk gaan, dat doe ik niet.”

En, o ja, hij geeft ook nog klarinet- en compositielessen.

ARCHE en Babylon

Voor de feestelijke opening in 2017 van de Elbphilharmonie, de prestigieuze Hamburgse concertzaal aan de oevers van de Elbe, schrijft Widmann het omvangrijke oratorium ARCHE. De titel is bewust meerduidig. In de vorm van de zaal herkent hij een ark als die van Noach, en de zondvloed speelt een hoofdrol – je zou er bijna een verwijzing naar de huidige milieuveranderingen in vermoeden: Widmann lijkt immers alles te willen en kunnen omvatten. “De zondvloed speelt een rol in het geloof van Babyloniërs, joden en christenen”, zegt hij. “In die verschillende religies besluit God ons, de mensheid, uit te roeien. Dat fascineert me. Het is zo’n fundamentele, diep-menselijke vraag: als God ons geschapen heeft naar zijn evenbeeld, waarom probeert hij ons dan van de aardbodem weg te vagen? Een Freudiaanse psychoanalyse zou kunnen uitwijzen dat hij, door ons te doden, zichzelf doodt. Ik stel het nu wel wat al te simpel. Maar een vergelijkbaar moment zit in het lijdensverhaal van Christus, vlak voor hij aan het kruis sterft en vraagt: ‘Vader, mijn vader, waarom heb je me verlaten?’ In die ene, cruciale zin wordt Christus werkelijk en ten diepste mens. Het is ook de vraag die de mensen in het Gilgamesh-epos stellen op het hoogtepunt van de zondvloed: waar zijn de goden?”

Het zijn thema’s die ook al in de eerdere opera Babylon rondgaan: een overweldigend theaterstuk over de zondvloed en de multiculturele samenleving die in het oude Babel al werkelijkheid was. Daarnaast is ‘arche’ het Oudgriekse woord voor ‘begin’ – het oratorium omspant in vijf delen de geschiedenis van de mensheid vanaf de schepping tot nu. De ZaterdagMatinee haalde in 2017 al Babylon naar Nederland, en ook de eerste uitvoering buiten Duitsland van ARCHE neemt de Matinee nu voor haar rekening.

Overdadigheid, humor en drama

‘Zware’, ‘Duitse?’ thema’s gaat Widmann niet uit de weg. Zijn stijl is soms overdadig, hij benut tekstschrijvers als de filosoof Peter Sloterdijk (Babylon) en Heinrich Heine, Sloterdijk, Michelangelo en oudtestamentische Bijbelteksten (ARCHE). Humor schuwt hij evenmin, met zijn ‘genitale koren’ in Babylon of zijn Beierse (als Mozarts Turkse mars bijna militaristische) dijenkletsers in de overigens uiterst subtiele Dubairische Tänze. Widmann: “Toen ik een maand in Dubai verbleef, ging ik mij afvragen: waar kom ik eigenlijk vandaan, ook in muzikaal opzicht? Als je thuiszit, is het gewoon, naar elders in de wereld te verlangen, maar misschien moet je gewoon naar het buitenland om te ontdekken wat ‘gewoon’ is.”

En ondertussen blijft hij een detaillist als Pierre Boulez, een improvisator als Miles Davis en een dramaticus als Carl Maria von Weber. Zijn ouders namen hem ooit mee naar opvoering van Webers Der Freischütz. “Dat zal ik nooit vergeten. Bij de ‘Wolfschlucht-Szene’ werd ik echt bang. Die lage klarinetten, ze zo inzetten, dat had ik nooit kunnen bedenken, die glissandi, die piccolofluiten. DAT is nieuwe muziek, veel moderner dan veel dat wij tegenwoordig soms maken. Weber – die wordt echt onderschat.”

Voornaamste bronnen:

• Frederike Berntsen, ‘Met het omwindsel van de strijkstok – Jörg Widmann, Negende strijkkwartet’, Groene Amsterdammer, bijlage 22 september 2022
  
• Joachim Mischke, ‘Jörg Widmann: Ich hatte immer zu viele Ideen’, Hamburger Abendblatt, 13 januari 2021
• Bas van Putten, ‘De Mozart van nu: Jörg Widmann’, abonnementenbrochure NTR ZaterdagMatinee 2022-2023