Pjotr Iljitsj Tsjaikovski

Een man die altijd vriendelijk en charmant overkwam, bescheiden bleef ondanks zijn roem, en begon te stralen zodra hij over muziek kon vertellen. Dit zijn veelgenoemde herinneringen aan Tsjaikovski van mensen die hem hebben gekend. Toch wordt er vandaag de dag een melancholieker beeld van de componist geschetst. Vaak hoor je de vraag: waarom klinkt zijn muziek zo emotioneel? Het antwoord is te vinden in zijn levensverhaal, maar ook in mythes.

Hoe werd Tsjaikovski componist?

Op een avond trof kinderjuf Fanny Durbach de kleine Pjotr koortsachtig in zijn bed aan. “Oh, deze muziek, deze muziek!” riep de jongen. “Red me ervan! Het zit hier, hier”, wijzend naar zijn hoofd, “en wil me maar geen rust geven!” Ook zag ze Tsjaikovski vaak piano spelen terwijl de andere kinderen buiten aan het spelen waren. En één keer werd hij zelfs zo in beslag genomen door het drummen met zijn handen op het raam, dat hij door het glas heen sloeg. Het was duidelijk: er zat muziek in Tsjaikovski en die moest eruit – een voorbode van de uitlaatklep die componeren voor hem zou worden.

Al op vierjarige leeftijd schreef Tsjaikovski samen met zijn zus een lied voor zijn moeder, Onze mama in St. Petersburg. Hoewel zijn liefdevolle ouders zijn muzikaliteit stimuleerden en een pianolerares lieten komen, hadden ze een niet-muzikale carrière op het oog voor hun zoon: al zijn tienerjaren bracht hij door op de School van Jurisprudentie in St. Petersburg, met een loopbaan als ambtenaar in het vooruitzicht.

Toch bleef Tsjaikovski met muziek bezig. Hij zong in het schoolkoor, kreeg nog altijd pianoles en schreef op z’n veertiende zijn eerst bekende compositie, het pianostuk Anastasie-valse. Daarnaast was hij vaak in het theater te vinden. Met name de opera’s Een leven voor de tsaar van Glinka en Don Giovanni van Mozart maakten diepe indruk; hij realiseerde zich dat hij de muziek in wilde. Toen in 1862 het eerste conservatorium van Rusland geopend werd, greep Tsjaikovski zijn kans. Vier jaar later studeerde hij af met een zilveren medaille in de eerste lichting opgeleide componisten van het land.

Wat is de muziekstijl van Tsjaikovski?

Tsjaikovski werkte hard: hij kreeg een baan als harmonieprofessor aan het conservatorium van Moskou en componeerde binnen tien jaar onder andere drie symfonieën, vier opera’s, twee strijkkwartetten, het ballet het Zwanenmeer en de fantasie-ouverture Romeo en Julia. Toch kwam succes pas daarna, met de première van zijn inmiddels beroemde Pianoconcert nr.1. Met deze veelzijdige werken zette Tsjaikovski de toon voor zijn gepassioneerde en melodieuze stijl.

Aan de ene kant beschouwde Tsjaikovski het verklanken van emoties als een van de belangrijkste aspecten van muziek en componeren. Dit sloot ook volledig aan bij de idealen van de Romantiek. Aan de andere kant nodigt de emotionele klank van zijn stijl uit om te concluderen dat al zijn muziek autobiografisch is. Zo is Tsjaikovski maar al te vaak afgeschilderd als een sentimentele en gekwelde man, een oppervlakkig beeld waar achterhaalde opvattingen over homoseksualiteit (Tsjaikovski was homoseksueel) aan hebben bijgedragen.

Ook wordt de emotionele klank van Tsjaikovski’s muziek vaak geïnterpreteerd als dat de componist zou hebben geworsteld met zijn geaardheid. Maar de moeilijkheid zat niet in zijn eigen mening over zijn homoseksualiteit, maar juist in de gedachte wat andere mensen van hem zouden kunnen vinden. Hoe beroemder Tsjaikovski werd, hoe groter zijn angst voor een schandaal. Om zichzelf en zijn familie te beschermen, besloot hij in 1877 te gaan trouwen. Toevallig ontving Tsjaikovski een liefdesbrief van een voormalig conservatoriumstudent, Antonina Miljoekova, en hij overtuigde zichzelf dat hij met haar wilde trouwen. Het huwelijk hield niet lang stand: na twee maanden vluchtte Tsjaikovski voorgoed bij haar vandaan. Het was een dramatische ervaring voor beiden, maar leidde wel tot inzicht bij de componist: “Er is niets zo vruchteloos als niet te willen zijn wat ik van nature ben”, concludeerde hij in een brief.

Toch lijken sommige werken van Tsjaikovski wel verbonden te zijn met zijn biografie. Zo raakte hij rond zijn eerste ontmoetingen met Antonina geïnspireerd voor zijn opera Jevgeni Onegin, naar het verhaal van Poesjkin waarin het meisje Tatjana haar liefde aan Onegin verklaart in een gepassioneerde liefdesbrief. Tijdens en na zijn huwelijk werkte Tsjaikovski aan zijn Vierde symfonie, waarin het Lot – iets wat de componist fascineerde en wat nu zo toesloeg in zijn leven – de hoofdrol speelt. En toen Tsjaikovski na deze zware periode door Europa reisde, componeerde hij een van zijn vrolijkste en meest bevrijdende stukken: het Vioolconcert. De inspiratie hiervoor was zijn geliefde, de violist Josif Kotek, met wie hij samen aan het muziekstuk werkte tijdens hun gelukkige samenzijn in het buitenland.

Hoe kreeg Tsjaikovski succes?

De populariteit van Tsjaikovski’s muziek bleef groeien. Dit kreeg een extra zet toen de rijke weduwe Nadezjda von Meck aanbood om zijn mecenas te worden. Dit stelde Tsjaikovski in staat om zijn baan als harmonieprofessor op te zeggen en zich helemaal aan het componeren te wijden. Maar hun band ging verder dan dat: in veertien jaar tijd schreven ze elkaar meer dan 1200 brieven vol diepgevoelde gedachtewisselingen en discussies over filosofie en muziek. Ze besloten elkaar echter nooit te ontmoeten.

Met name zijn orkestsuites waren populair, maar Tsjaikovski schreef ook graag muziek voor theater. Hij was altijd wel met een opera bezig (hij componeerde er elf in totaal) en naast het Zwanenmeer schreef hij ook muziek voor de balletten Doornroosje en De notenkraker. In de laatste twee decennia van zijn leven was Tsjaikovski een echte beroemdheid. In heel Europa en zelfs in New York werd hij uitgenodigd om zijn eigen stukken te komen dirigeren. Tegelijkertijd verlangde de componist naar geborgenheid en een solitair bestaan. Hij verhuisde van de stad naar het platteland, waar hij tussen zijn drukke reizen genoot van dagelijkse wandelingen in de natuur en het lezen van poëzie en romans.

Hoe is Tsjaikovski overleden?

Zonder dat hij het wist, verliet Tsjaikovski zijn plattelandse toevluchtsoord in oktober 1893 voorgoed. Hij reisde naar St. Petersburg om de première van zijn Zesde symfonie te dirigeren, het stuk waar hij naar eigen zeggen van alle werken het meest trots op was. In de stad heerste echter een cholera-epidemie en Tsjaikovski liep de ziekte op. Vijf dagen later overleed hij op 53-jarige leeftijd, op het hoogtepunt van zijn roem en nog vol plannen voor de toekomst. Hij werd begraven op de Tihvinskibegraafplaats in St. Petersburg.

De plotselinge dood van zo’n nationale held kon men moeilijk bevatten. Zo ontstond er een voedingsbodem voor speculaties. Die werden aangezwengeld door ongefundeerde beschuldigingen richting Tsjaikovski’s artsen, onjuiste berichtgeving in de pers en memoires en de tweede uitvoering van de Zesde symfonie op een herdenkingsconcert. Plotseling interpreteerde het publiek het wegstervende slotdeel als Tsjaikovski’s voorspelling van zijn eigen dood. Maar voor alle speculaties over een zelfgekozen levenseinde is geen enkel bewijs, en ook geen aanleiding: uit brieven blijkt dat Tsjaikovski gelukkig was aan het eind van zijn leven. Ook laten schetsen zien dat het onderwerp voor zijn Zesde symfonie naar alle waarschijnlijkheid juist ‘het leven’ was. Deze mythevorming heeft decennialang overschaduwd wie Tsjaikovski werkelijk was.

Waarom is Tsjaikovski een belangrijke componist?

De bijdrage van Tsjaikovski aan klassieke muziek is groot: hij gaf het gedachtegoed van de Romantiek een tijdloos geluid en inspireerde componisten als Stravinsky en Rachmaninov. Zonder Tsjaikovski's balletten is klassiek ballet ondenkbaar. Maar misschien wel het belangrijkste: nog iedere dag raakt zijn muziek harten over de hele wereld, iets wat Tsjaikovski als een van de meest waardevolle doelen van zijn werken beschouwde.