Olivier Messiaen

"Het stuk vraagt om een onvoorwaardelijke overgave en inzet. Het is over de top. Je wordt helemaal overweldigd. Ik vind het grandioos!" Zo spreekt Reinbert de Leeuw over de Turangalîla-Symfonie van Olivier Messiaen. Het mag duidelijk zijn, hij was enorm onder de indruk van de muziek van de Franse componist.

Al op zijn eerste pianorecital speelde De Leeuw muziek van Messiaen en naar eigen zeggen speelde hij geen stuk zo vaak als het indringende Quatuor pour la fin du temps. Hij dirigeerde ook alle werken van Messiaen, zelfs de mega-opera Saint François d'Assise. Reinbert de Leeuw was dus een groot pleitbezorger van de Olivier Messiaen, maar wie was deze componist, die zijn hele leven lang orgel speelde in de Église de la Sainte-Trinité in Parijs en die een grote bewondering had voor de natuur en vogels?

Messiaen en het orgel

In de herfst van 1927 bezoekt de jonge Olivier Messiaen de Église de la Sainte-Trinité in Parijs. De rooms-katholieke kerk ligt in het 9e arrondissement, niet ver van het Palais Garnier waar de Parijse opera onderdak heeft. In de kerk laat zijn docent, Marcel Dupré, zien en horen hoe het orgel werkt. Messiaen is een en al oor en wanneer hij een week later zelf achter het orgel plaatsneemt, blijkt hij veel aanleg voor het instrument te hebben. In de jaren die volgen valt hij steeds vaker in voor de vaste organist als die ziek is. Als deze Charles Quef in 1931 overlijdt, wordt Messiaen op 22-jarige leeftijd benoemd tot organiste-titulaire van "La Trinité". Hij bekleedt die positie tot aan zijn dood in 1992.

Een leven lang blijft Messiaen sterk verbonden aan het orgel en die belangstelling is ook terug te zien in zijn oeuvre: daarin vind je diverse werken voor het instrument, waarin bovendien de muzikale grenzen van het instrument worden opgezocht.

Klankwereld

Maar Messiaen was meer dan een organist; hij geldt als een van de belangrijkste componisten van de twintigste eeuw. Al tijdens zijn tijd aan het conservatorium van Parijs won hij prijzen voor zijn composities. Kenmerkend voor de muziek van Messiaen zijn de complexe ritmes en exotische invloeden in zijn harmonieën en melodieën. Opvallend is zijn gebruik van modi, toonladders met bepaalde eigenschappen. Hij wist daarmee een geheel eigen klankwereld te creëren.

Ook als docent had hij invloed op een generatie belangrijke musici. Zo gaf hij onder meer les aan componisten als Iannis Xenakis, Pierre Boulez en Karlheinz Stockhausen.

De rooms-katholieke inborst van de diepgelovige Messiaen komt ook sterk naar voren in zijn muziek. De schoonheid van de schepping vond hij terug in de natuur, met name in de zang van vogels. In veel van zijn werken kun je daarom vogelzang horen. In een enkel geval is dat ook zeer expliciet, bijvoorbeeld in zijn werk Catalogue d'oiseaux.

Yvonne Loriod

Tijdens zijn leven is Messiaen twee keer getrouwd geweest. Tussen 1932 en 1959 was hij getrouwd met violiste Claire Delbos. Samen kregen ze een zoon, Pascal. In de jaren 30 schreef Messiaen een aantal composities voor haar, waaronder de liedcyclus Poèmes pour Mi. Het huwelijk kreeg een ongelukkige wending toen Delbos na een operatie haar geheugen verloor. Tot haar dood in 1959 verbleef ze in een inrichting.

In 1961 hertrouwde Messiaen met Yvonne Loriod, een zeer begenadigd pianiste. Ze bleven samen tot Messiaen in 1992 overleed. Loriod geldt als de belangrijkste uitvoerende van Messiaens pianomuziek, die bepaald niet eenvoudig is. Ze speelde zijn muziek overal ter wereld, vaak in het bijzijn van Messiaen zelf. In Nederland speelde ze de pianopartij in de Turangalîla-Symfonie in de uitvoering met studenten van het Koninklijk Conservatorium in Den Haag onder leiding van Reinbert de Leeuw. Haar zus, Jeanne, speelde destijds mee op de ondes martenot, een vroege synthesizer.

Messiaens belangrijkste werken

Het oeuvre van Messiaen bestaat onder meer uit muziek voor orgel en piano, maar hij schreef ook kamermuziek en werken voor koor. En natuurlijk kunnen zijn grootschalige werken voor orkest niet ontbreken.

Veruit het bekendste werk is het Quatuor pour la fin du temps. Messiaen schreef het indringende kamermuziekwerk, terwijl hij in krijgsgevangenschap zat aan het begin van de Tweede Wereldoorlog. In het kamp schreef hij voor drie medemusici en zichzelf een achtdelig werk waarin piano, cello, klarinet en viool in verschillende bezettingen spelen.

Van zijn orgelwerken zijn onder meer L'Ascension, La Nativité de Seigneur en Livre du Saint Sacrement bekend. Het laatste werk is een twee uur durende cyclus die het uiterste vraagt van de uitvoerende organist, met een enorme kleurenrijkdom en een rijke afwisseling in klank.

Voor piano schreef hij met Vingt regards sur l'enfant Jésus een vergelijkbaar werk, een ware tour de force waarin de pianist fluisterzachte akkoorden en donderend geraas afwisselt in een een spiritueel geheel van zo'n twee uur. Hij schreef het werk voor Yvonne Loriod. Ook zijn Catalogue d'oiseaux is een werk voor piano.

Bij zijn orkestwerken springt de Turangalîla-symfonie eruit. Het is een tiendelige symfonie waar een groots bezet orkest voor nodig is. Er zijn zo'n tien slagwerkers nodig en de pianopartij vraagt om een uiterst virtuoze pianist. Ook bijzonder is de toevoeging van een ondes martenot, die wonderlijke kleuren toevoegt aan de orkestrale klank.

Dat het nog grootser kan, bewijst Messiaen in zijn opera Saint François d'Assise. Het orkest bestaat uit meer dan 100 musici, met veel extra percussie. Daarnaast is er een koor van 150 zangers nodig. Waar in de Turangalîla-symfonie één ondes martenot volstaat, voegt Messiaen er hier nóg twee toe. Het werk is vanwege de gigantische omvang van het orkest en de lange speelduur van zo'n vier uur maar weinig live te horen. In 2008 werd het werk ter ere van het 100e geboortejaar van Messiaen uitgevoerd in de NTR ZaterdagMatinee.