13 december 1986: het Groot Omroepkoor zingt Rachmaninov

Oude gezangen

Dit stuk, dat in het Russisch Vsenosjtsjnoje bdenije genoemd wordt, ontstond kort voor de Russische revolutie, in januari en februari 1915. Rachmaninov voelde zich in die tijd sterk aangetrokken tot de Russische geschiedenis. Hij zocht zijn inspiratie niet zozeer in het ‘moderne’ – achttiende-eeuwse – idioom van de Russisch-orthodoxe kerkmuziek dat gewoonlijk in de hofkapel klonk, maar in de veel oudere éénstemmige gezangen, die als ‘znamenny raspev’ bekend staan en die bewaard zijn gebleven in een moeilijk te ontcijferen tekenschrift (znameni betekent ‘tekens’). Omdat hij hoopte dat zijn muziek daadwerkelijk in de kerk uitgevoerd zou kunnen worden, gebruikte Rachmaninov ook materiaal dat nog wel tot het vaste liturgische repertoire behoorde: de vaak eenvoudiger melodieën uit de Obichod, het ‘Liber Usualis’ van de orthodoxe kerk. Het is opvallend hoe dicht de componist bij de melodische stijl van de originelen gebleven is en de citaten volledig heeft versmolten met zijn eigen idioom. Het is daardoor ook ondoenlijk (en bovendien onzinnig), aan te wijzen wat oud, en wat van Rachmaninov zelf is.

Toch werd het werk nooit in de liturgie opgenomen, deels vanwege de niet zelden dramatische zetting van de tekst, maar natuurlijk ook vanwege de enorme virtuositeit die het van de zangers vraagt. Rachmaninovs Vigilie vereist een uiterst subtiele koorklank met talloze nuances, en voor de solopartijen zijn helemaal hoog geschoolde zangers nodig. Na de climax in het vijfde deel schreef de componist bovendien zó’n onderaards lage B voor, dat de eerste dirigent betwijfelde of hij een bas zou kunnen vinden die dat haalde: ‘Zulke bassen zijn zo zeldzaam als asperges met kerstmis.’

Robert Holl en de Russische liedkunst

Het Russische liedrepertoire is in Nederland relatief onbekend. In het eerste deel van het Matineeconcert liet het onvolprezen duo Robert Holl/Rudolf Jansen horen, hoe onterecht dat is. Prachtige pianopartijen in de liederen van Tsjaikovski, de melancholie in diens Te midden van het drukke bal en in De kusten van jouw verre thuisland van Borodin. In De poppenkast nodigt de satiricus Modest Moessorgski zijn publiek uit voor een reeks mooie persiflages op muziekkenners en -critici die zich tegenstanders betoonden van Het machtige hoopje.

Beluister het concert

Pjotr Iljitsj Tsjaikovski - Diverse liederen*
Modest Moessorgski - Diverse liederen*
Aleksandr Borodin - De kusten van jouw verre thuisland*
Sergej Rachmaninov - Vespers (Vigilie voor de gehele nacht)

Groot Omroepkoor
Kenneth Montgomery, dirigent
m.m.v. Annelies Nijhuis, alt & Frank Hameleers, tenor
*Robert Holl, bariton
*Rudolf Jansen, piano

Lang na Rachmaninovs dood ‘herontdekt’

De Vigilie is de dienst die wordt gevierd aan de vooravond van een feestdag. In gewone Russische kerken wordt deze op zaterdagavonden gehouden, in kloosterkerken duurt zij echter van zaterdagavond zes uur tot negen uur, de volgende morgen – vandaar de Russische naam ‘Vsenosjtsjnoje bdenije’, dat ‘wake voor de gehele nacht’ betekent. Omdat zij dus zowel de vespers als de metten omvat, dekt de gebruikelijke vertaling ‘Vespers’ niet de gehele lading.

Zou het werk wél door de kerkelijke autoriteiten zijn geaccepteerd, dan zouden de vijftien delen nooit achter elkaar uitgevoerd worden. Ze zouden worden afgewisseld met gebeden, litanieën, lezingen uit de Schrift en troparia (antifonen die behoren bij de betreffende feestdag). Maar Rachmaninovs muziek vormt zo’n hechte architectonische eenheid, dat zij, los van de liturgische functie, pas in de zaal volledig tot haar recht kan komen. Dan wordt pas duidelijk, hoezeer Rachmaninov de spanningsboog weet vast te houden, en hoe afwisselend de klank van een koor kan zijn. Rachmaninovs Vigilie is ongetwijfeld een van de mooiste Russische koorwerken ooit geschreven. Het is daarom maar gelukkig, dat het werk na een verbod in 1917, sinds het midden van de jaren zestig weer aan de pagina’s van het vergeetboek is ontfutseld.